Η 15χρονη Αλεξία περνά εννέα ώρες ημερησίως μπροστά ή πάνω από μια οθόνη, μικρή ή μεγάλη κι αδυνατεί να ξεκολλήσει, ακόμα κι όταν το ρολόι δείχνει 3 τα ξημερώματα και τα κατακόκκινα μάτια της δακρύζουν ασταμάτητα. Συνομιλεί με τους φίλους της καθημερινά σε διάφορες εφαρμογές, αλλά τους βλέπει από κοντά μόνο μία φορά την εβδομάδα. Μερικές φορές αισθάνεται πως η διαδικτυακή επικοινωνία τους είναι πιο πραγματική από τη δια ζώσης. Η 12χρονη Έλενα φοβάται. Τον τελευταίο μήνα έχει επανειλημμένα πέσει θύμα διαδικτυακού εκφοβισμού (bullying). Νιώθει τρομαγμένη κι απομονωμένη και ντρέπεται να μιλήσει για αυτό. Και ο 16χρονος Κώστας πασχίζει καθημερινά να διατηρήσει την εντυπωσιακή περσόνα που έχει δημιουργήσει στα social media, υπερπροβάλλοντας τα θετικά του χαρακτηριστικά και συγκρίνοντας διαρκώς τον αριθμό των αντιδράσεων που προσελκύει με εκείνες των συνομηλίκων του. Έχει κουραστεί, νιώθει πως ουδείς τον γνωρίζει πραγματικά κι ολοένα συχνότερα αισθάνεται μοναχικός και καταθλιπτικός.
Τα παραπάνω πρόσωπα είναι φανταστικά, αλλά οι καταστάσεις που περιγράφονται σίγουρα οικείες σε πολλές και πολλούς. Με αφορμή την πρόσφατη παρουσίαση των βασικών αξόνων της Εθνικής Στρατηγικής Προστασίας των Ανηλίκων από τον Εθισμό στο Διαδίκτυο, το ΑΠΕ-ΜΠΕ συνομίλησε με τον καθηγητή του Τμήματος Πληροφορικής του ΑΠΘ, Ιωάννη Πήτα, πρόεδρο της Διεθνούς Ακαδημίας Διδακτορικών Σπουδών στην Τεχνητή Νοημοσύνη (AIDA), για το πώς η υπερβολική χρήση της τεχνολογίας μπορεί να επηρεάσει τους ανηλίκους. «Είναι γνωστό πως η τεχνολογία, για παράδειγμα η χρήση των μέσων κοινωνικής δικτύωσης ή η on-line συνομιλία με φίλους, μπορεί να προκαλέσει αύξηση της ντοπαμίνης κατά 50% έως 100%, εφάμιλλη οποιασδήποτε άλλης ευχάριστης εμπειρίας. Η χρήση της τεχνολογίας προκαλεί διαφορετική απόκριση των υποδοχέων ντοπαμίνης από ό,τι οι εθιστικές ουσίες. Ωστόσο, τα ερεθίσματα που σχετίζονται με την τεχνολογία είναι πάρα πολύ συχνά παρόντα στη ζωή μας. Επιπλέον, μέθοδοι “mind engineering” χρησιμοποιούνται από τους σχεδιαστές on-line υπηρεσιών, για να μεγιστοποιήσουν την ευχαρίστηση των χρηστών, προς την κατεύθυνση τού να τους εθίσουν για πάντα. Ως αποτέλεσμα, η εκτεταμένη τεχνολογική διέγερση μπορεί να οδηγήσει σε εθισμούς γύρω από το Διαδίκτυο, τη διαδικτυακή πορνογραφία, τον on-line τζόγο και τα βιντεοπαιχνίδια», επισημαίνει ο κ. Πήτας.
Το δάσος πίσω από το δέντρο
Προσθέτει πως όταν μιλάμε για όλα αυτά τα προβλήματα δεν πρέπει να βλέπουμε μόνο το δέντρο, ήτοι να τα αντιμετωπίζουμε ως μεμονωμένα φαινόμενα. Όπως λέει, όλα αυτά τα επιμέρους προβλήματα είναι μέρος ενός γενικότερου, το οποίο μπορεί, μεταξύ άλλων, να οδηγήσει σε αδυναμία αντιμετώπισης της πραγματικότητας και να θέσει σε κίνδυνο τη διασύνδεσή μας με τον πραγματικό κόσμο: «παρότι το θέμα για το οποίο συζητάμε είναι αντικείμενο των ψυχολόγων ή των ψυχιάτρων, οι οποίοι και είναι οι μόνοι αρμόδιοι να ονοματίζουν τέτοια σύνδρομα, έχω βαφτίσει αυτό το γενικότερο πρόβλημα “σύνδρομο γενικευμένης διαδικτυακής συναισθηματικής και γνωστικής διαταραχής” (GOLAC). Το σύνδρομο έχει συγκεκριμένα αίτια -κυρίως τον φόβο του αγνώστου και τον συνεχή βομβαρδισμό με ειδοποιήσεις και μηνύματα- αλλά εκδηλώνεται με διάφορους τρόπους: εθισμό, κατάθλιψη, αίσθημα μοναξιάς, βίαιες τάσεις και συμπεριφορά, άγχος και αγωνία, έλλειψη αυτοεκτίμησης, έκπτωση των λεκτικών και μη λεκτικών δεξιοτήτων επικοινωνίας, υψηλή δεκτικότητα στην παραπληροφόρηση, διατροφικές διαταραχές, στροφή στο cyber-bullying και ανάπτυξη παρωπίδων μέσα σε εικονικές κοινότητες ομοϊδεατών, είτε αυτοί είναι οι λεγόμενοι “flat-earthers”, που υποστηρίζουν ότι η γη είναι επίπεδη είτε ακροδεξιές και θρησκευτικές φονταμελιστικές οργανώσεις».
Όσον αφορά την έκπτωση των λεκτικών και μη λεκτικών δεξιοτήτων επικοινωνίας, ο κ. Πήτας παρατηρεί ότι αποτελεί τεράστιο πρόβλημα, που μεταξύ άλλων εκδηλώνεται στη γραφή. «Οι γενιές που έχουν γεννηθεί μέσα στην ψηφιακή εποχή ανέπτυξαν το δικό τους λεξιλόγιο, που είναι πιο φτωχό από των προηγούμενων γενεών. Φυσικά, κάθε γενιά έχει το δικό της λεξιλόγιο, αλλά η συγκεκριμένη χρησιμοποιεί και πάρα πολλά “ιερογλυφικά” (emoji και emoticons). Ακόμα και οι ικανότητες τους στη γραφή τίθενται σε κίνδυνο, όπως αποδεικνύεται από τα γραπτά τους μηνύματα, τα οποία μπορεί να είναι ένα μάλλον περίεργο μείγμα ιερογλυφικών, συντομεύσεων και ακρωνυμίων, αντί για ένα κανονικό, καλοδιατυπωμένο κείμενο» σημειώνει ο καθηγητής και προσθέτει πως τα κοινωνικά προβλήματα, η έλλειψη σωστού γονικού ελέγχου και καθοδήγησης, η εσωστρέφεια και οι ψυχολογικές συνθήκες μπορούν να ενισχύσουν τις διαταραχές. «Φυσικά, η πρόληψη των εξαρτήσεων, πρωτίστως με σωστή εκπαίδευση τόσο των γονέων όσο και των ανηλίκων, είναι υψίστης σημασίας. Ωστόσο, εάν ο εθισμός προχωρήσει, η σωστή διάγνωση και θεραπεία είναι απαραίτητες» προσθέτει.
Ψηφιακή αποχή και νηστεία;
Σε ερώτημα πώς μπορούν να αντιμετωπιστούν αυτού του είδους οι διαταραχές, ο κ. Πήτας απαντά πως αυτό είναι αντικείμενο των ψυχολόγων και των ψυχιάτρων, ωστόσο υπάρχουν διάφοροι τρόποι διαχείρισης των εθισμών κάθε μορφής, καθώς οι μηχανισμοί του συστήματος ανταμοιβής τους είναι παρόμοιοι. «Ο πιο προφανής τρόπος είναι η αποχή από την προβληματική χρήση της τεχνολογίας για μια περίοδο, π.χ. ενός μηνός. Μια περίοδο που είναι αρκετά μεγάλη, ώστε να επιτρέψει την αποκατάσταση της ισορροπίας του ανθρώπινου συστήματος ανταμοιβής. (…) Μια άλλη προσέγγιση είναι η λεγόμενη “νηστεία ντοπαμίνης”. Περιλαμβάνει μια περιοδική σύντομη προσωρινή αποχή, π.χ. για μία ημέρα, από εθιστικές τεχνολογίες, π.χ. από τη χρήση των μέσων κοινωνικής δικτύωσης (…) Η πρακτική αυτή δεν στοχεύει πραγματικά στη μείωση της ντοπαμίνης, αλλά μάλλον στη νηστεία από συμπεριφορές που προκαλούν απελευθέρωση ντοπαμίνης στο σύστημα ανταμοιβής. Η προσωρινή στέρηση της αίσθησης της διαδικτυακής υπερπροσφοράς ευχαρίστησης αναμένεται να αποκαταστήσει την ισορροπία του συστήματος ανταμοιβής και να αυξήσει εκ νέου την ευχαρίστηση και την ευτυχία. Ωστόσο, υπάρχει κριτική για την επιστημονική βάση της νηστείας της ντοπαμίνης. Κι αυτό διότι το σύστημα ανταμοιβής του ανθρώπου έχει αναπτυχθεί σε πολύ πρώιμο στάδιο στη διαδικασία εξέλιξης της ζωής (…) κι είναι εξαιρετικά δύσκολο να το “ανακατασκευάσουμε” για να αντιμετωπίσουμε μια τρέχουσα αισθητηριακή υπερδιέγερση» σημειώνει.
Θα απέδιδε θετικά αποτελέσματα το να απαγορευτεί η χρήση των μέσων κοινωνικής δικτύωσης από ανηλίκους; «Δεν είμαι βέβαιος ότι η απαγόρευση μπορεί να λειτουργήσει. Χρειάζεται εκπαίδευση όλων. Οι μεν γονείς να αντιληφθούν ότι δεν μπορούν να αφήνουν χωρίς επίβλεψη τους ανηλίκους, τα δε παιδιά να καταλάβουν ότι δίπλα στα πολλά καλά της χρήσης της τεχνολογίας, υπάρχουν πολλοί και σημαντικοί κίνδυνοι» υπογραμμίζει ο καθηγητής και προσθέτει ότι οι ανήλικοι θα πρέπει -μεταξύ άλλων- να ενθαρρυνθούν να έχουν ισχυρούς κοινωνικούς δεσμούς με φυσική παρουσία, αντί να περιορίζονται στους ψηφιακούς και έχει ήδη παρατηρηθεί ότι όταν αυτό συμβαίνει, τα κοινωνικά προβλήματα είναι λιγότερα.
«Επιπλέον, πιστεύω ακράδαντα ότι απαιτείται πολύ πιο προορατική νομοθεσία για την προστασία των ανηλίκων, με την επιβολή κανονισμών, οι οποίοι μπορεί να είναι αντίθετοι με τα εμπορικά συμφέροντα των κολοσσών των μέσων κοινωνικής δικτύωσης βραχυπρόθεσμα. Υπάρχει ήδη νομικό προηγούμενο, καθώς, στο παρελθόν, η νομοθεσία περιόρισε το κάπνισμα και τις διαφημίσεις καπνού. Είναι λυπηρό το γεγονός ότι, για παράδειγμα, οι εταιρείες μέσων κοινωνικής δικτύωσης δεν θέτουν όριο στον αριθμό των ωρών που ένας ανήλικος (ή ακόμη και οποιοσδήποτε χρήστης) μπορεί να περνά καθημερινά στις πλατφόρμες κοινωνικής δικτύωσης. Θα μπορούσε να είναι ένα πολύ αποτελεσματικό μέτρο, πολύ περισσότερο από τον γονικό έλεγχο» επισημαίνει ο κ. Πήτας και προσθέτει πως υπάρχει επιτακτική ανάγκη να μελετηθεί άμεσα το πλήρες φάσμα του συνδρόμου της Γενικευμένης Διαδικτυακής Συναισθηματικής και Γνωστικής Διαταραχής (GOLAC)._
Αλεξάνδρα Γούτα
Ακολουθήστε το 
