Ξέραμε την café society του Μεσοπολέμου. Καιρός να μάθουμε την café economy, την «Οικονομία των Καφετεριών», της μεταμνημονιακής Ελλάδας. Έρευνα Ελλήνων επστημόνων για το London School of Economics.
H έρευνα «The café economy» που μόλις δημοσιεύθηκε από τo Hellenic Observatory του London School of Economics (LSE), παρουσιάζει την άβολη αλήθεια για τον μετασχηματισμό της ελληνικής οικονομίας, από την περίοδο των Μνημονίων και μετά.
Η μελέτη αναλύει πώς η Ελλάδα μετασχηματίζεται σε «Οικονομία των Καφετεριών». Με την κωδική αυτή ονομασία περιγράφεται η γιγάντωση του τομέα Καταλυμάτων και Εστίασης, στον οποίο περιλαμβάνονται όλες οι δραστηριότητες που είναι συναφείς με τον τουρισμό: εστιατόρια, μπαρ, ξενοδοχεία, διασκέδαση, βραχυπρόθεσμες μισθώσεις κ.ά.
Eπιλέγοντας τον χαρακτηρισμό Café Economy, oι επιστήμονες που συνυπογράφουν τη μελέτη (Μιχάλης Νικηφόρος, Βλάσης Μισσός, Χρήστος Πιέρρος, Νικόλαος Ροδοσάκης), μιλάνε για τον ελέφαντα στο δωμάτιο που κάνουμε ότι δεν βλέπουμε: Ότι παρά τα μεγάλα λόγια για το νέο «αναπτυξιακό υπόδειγμα», η Ελλάδα την τελευταία δεκαπενταετία μοιάζει εγκλωβισμένη σε ένα μοντέλο ανάπτυξης με «πήλινα πόδια».
Ανισομερής διόγκωση του τουρισμού
Οι ερευνητές, εξετάζουν το πώς ύστερα από μια πολυετή λιτότητα και πλήθος διαρθρωτικών μεταρρυθμίσεων που απελευθέρωσαν τις αγορές εργασίας και προϊόντων, οι δραστηριότητες του τουρισμού διογκώθηκαν ανισομερώς σε σχέση με τους υπόλοιπους κλάδους. Η άνιση αυτή διόγκωση, συνέβαλε δραστικά στη μείωση της συνολικής παραγωγικότητας στην οικονομία.
Παρά τις υποσχέσεις για αύξηση της παραγωγικότητας, μέσω των μνημονιακών μεταρρυθμίσεων, η ελληνική οικονομία oδηγήθηκε στο ακριβώς αντίθετο αποτέλεσμα. Γνώρισε απότομη πτώση της παραγωγικότητας της εργασίας και σημαντική ανακατανομή της απασχόλησης προς τομείς χαμηλής παραγωγικότητας, ιδίως στον τομέα Εστίασης-Καταλυμάτων ή AFSA (Accomodation and Food Service Activities).
Βούλιαξαν οι μισθοί
Οι συγγραφείς υποστηρίζουν ότι οι βασικοί παράγοντες της κατάρρευσης της παραγωγικότητας ήταν η μείωση της συνολικής ζήτησης και των πραγματικών μισθών.
Βασισμένοι σε επίσημα στοιχεία διαπιστώνουν ότι η παραγωγικότητα της εργασίας μειώθηκε κατά 16% μεταξύ 2009-2024 και παραμένει ως σήμερα κάτω από τα προ κρίσης επίπεδα.
Το ίδιο διάστημα οι πραγματικοί μισθοί μειώθηκαν ακόμα περισσότερο, από 26% ως 35% συνολικά και κατά 60% στον κλάδο του τουρισμού.
Το φαινόμενο αυτό υποδηλώνει μια βίαιη αναδιανομή του εισοδήματος, εις βάρος της εργασίας.
Όπως εξηγούν, περίπου το ένα τρίτο της μείωσης της παραγωγικότητας της εργασίας, συνδέεται με την μετατόπιση της απασχόλησης προς τους κλάδους «εστίασης και καταλυμάτων». Παράλληλα, θα προσθέταμε υπήρχαν απώλειες εκατοντάδων χιλιάδων θέσεων εργασίας από παραγωγικές δραστηριότητες όπως η μεταποίηση και υστέρηση της απασχόλησης στους δυναμικούς κλάδους της υψηλής τεχνολογίας και καινοτομίας.
Από τους συνολικά 20 τομείς οικονομικής δραστηριότητας, οι 16 παρουσίασαν μείωση της παραγωγικότητας και σχεδόν όλοι οι τομείς παρουσίασαν μείωση πραγματικών μισθών.
Ιστορική οπισθοδρόμηση
Οι Έλληνες οικονομολόγοι αναλύουν πώς το ελληνικό μοντέλο ανάπτυξης μετατρέπεται σε «δυιστικό» (dual). Πρόκειται για ένα μοντέλο που συνιστά ιστορική οπισθοδρόμηση, αφού χαρακτηρίζει τις λιγότερο προηγμένες οικονομίες, και τις οικονομίες σε μετάβαση – για παράδειγμα σε χώρες του αναπτυσσόμενου κόσμου.
Στο δυιστικό μοντέλο, η ανάπτυξη στηρίζεται σε τομείς χαμηλής παραγωγικότητας, που απορροφούν την ανεργία μέσα από τη φθηνή εργασία που παρέχει η συμπίεση των μισθών.
Όπως τονίζουν οι ερευνητές, τα τρία Μνημόνια που εφαρμόστηκαν την περίοδο 2010-2018, αντί να ενισχύσουν την ανταγωνιστικότητα, όπως διακήρυσσαν, προκάλεσαν μια βαθιά ύφεση, από την οποία η ελληνική οικονομία δεν έχει πλήρως ανακάμψει. Υπενθυμίζουν ότι και το ίδιο το ΔΝΤ, εξέδωσε απολογητική ανακοίνωση για την υποεκτίμηση της επίδρασης που θα είχε μια απότομη δημοσιονομική περιστολή.
Τα κακοπληρωμένα «γκαρσόνια της Ευρώπης»
Με βάση την έρευνα που δημοσίευσε το Ελληνικό Παρατηρητήριο του LSE, το διάστημα 2009-2023, ο τομέας Καταλυμάτων και Εστίασης (ΑFSA) αναπτύχθηκε ραγδαία, με αύξηση της απασχόλησης κατά 87%. Ταυτόχρονα αύξησε την Ακαθάριστη Προστιθέμενη Αξία του κατά 11%.
Ο AFSA έγινε ο κύριος εργοδότης της ελληνικής οικονομίας, με χαμηλούς μισθούς και αύξηση της μερικής ή επισφαλούς εργασίας.
Το εργατικό δυναμικό του τουριστικού κλάδου έγινε πιο μορφωμένο, αλλά υποαπασχολούμενο, με πολλούς πτυχιούχους να εργάζονται σε θέσεις χαμηλής ειδίκευσης.
Τα παραπάνω επιβεβαιώνονται από τα στοιχεία της Εurostat, που δείχνουν ότι η Ελλάδα έχει τα υψηλότερα ποσοστά «υπερεκπαιδευμένων» (overqualified) νέων πτυχιούχων στην Ευρώπη, μετά την Ισπανία. Ο ένας στους τρεις νέους 25-34 ετών απόφοιτους τριτοβάθμιας εκπαίδευσης, απασχολείται σε δουλειές κατώτερες των προσόντων και των δεξιοτήτων του. Με βάση στοιχεία του ΚΑΝΕΠ-ΓΣΕΕ, στον τομέα του τουρισμού και της εστίασης, το ποσοστό των «υπερεκπαιδευμένων» νέων πτυχιούχων ξεπερνάει το 86%.
Τα θετικά και τα αρνητικά της café economy
Όπως προκύπτει από την έρευνα «The café economy», από τη μία μεριά, o τουριστικός τομέας συνέβαλε σημαντικά στη βελτίωση του ισοζυγίου τρεχουσών συναλλαγών.
Σύμφωνα με στοιχεία της Τράπεζας της Ελλάδος, το εμπορικό πλεόνασμα στις ταξιδιωτικές υπηρεσίες βελτιώθηκε κατά πέντε ποσοστιαίες μονάδες μεταξύ 2009 και 2023. Η αύξηση αυτή αντιπροσωπεύει περίπου το ήμισυ της συνολικής μείωσης του ελλείμματος του ισοζυγίου τρεχουσών συναλλαγών κατά την ίδια περίοδο — μια δυσανάλογη συμβολή από έναν μόνο τομέα.
Από την άλλη, η εξάρτηση από τον τουρισμό και την οικονομία των υπηρεσιών χαμηλής παραγωγικότητας, χαμηλών μισθών και υψηλής έντασης εργασίας, δημιούργησε ορισμένες σοβαρές διαρθρωτικές αδυναμίες.
Κάποιες από αυτές, σύμφωνα με τους συγγραφείς, είναι η περιβαλλοντική και πολιτιστική υποβάθμιση. Πρόκειται για φαινόμενα που τα τελευταία χρόνια τα τσουβαλιάζουμε κάτω από την γενικευτική ταμπέλα «υπερτουρισμός».
Η αύξηση των βραχυχρόνιων μισθών και των ξένων επενδύσεων στα ακίνητα, συμβάλλει στην αύξηση των ενοικίων, που καθίστανται απρόσιτα για τους ντόπιους εργαζόμενους. Η «ευχή» του τουρισμού, που δίνει δουλειές και παράγει κέρδη για όσους εκμεταλλεύονται το τρίπτυχο «sea-sun- αρχαία και φτηνή εργασία», μετατρέπεται σε κατάρα, για όσους λούζονται τις παρενέργειές του.
Όσο διογκώνεται δυσανάλογα ο τουριστικός κλάδος και η «οικονομία των καφέ» εις βάρος άλλων κλάδων, τόσο μεγαλώνει η εξάρτηση από την εξωτερική ζήτηση και τα εποχικά της σκαμπανεβάσματα. Η απασχόληση και η οικονομική δραστηριότητα ολόκληρων περιοχών της χώρας εξαρτώνται όλο και περισσότερο από τις αυξομειώσεις της τουριστικής κίνησης.
Πολιτικές συνέπειες
Η ελληνική εμπειρία δείχνει ότι η οριζόντια εφαρμογή διαρθρωτικών μεταρρυθμίσεων μπορεί να έχει αντίστροφα αποτελέσματα, υπογραμμίζουν οι συγγραφείς.
Θα προσθέταμε ότι οι μεταρρυθμίσεις αυτές έχουν σαφές νεοφιλελεύθερο πρόσημο, εφαρμόζοντας πολιτικές λιτότητας, απορρύθμισης των εργασιακών σχέσεων, περικοπών των μισθών, των συντάξεων και των δαπανών για υγεία, παιδεία, κοινωνική πρόνοια, υποβάθμισης και ιδιωτικοποίησεων (ξεπουλήματος) των δημόσιων υποδομών.
Η μελέτη υπογραμμίζει ότι η ολοένα μεγαλύτερη εξάρτηση της ελληνικής οικονομίας από τομείς χαμηλής παραγωγικότητας, δημιουργεί ένα αναπτυξιακό δίλημμα: Οι τομείς αυτοί (τουρισμός, καφετέριες, εστίαση) στηρίζουν τη ζήτηση και το συνάλλαγμα, αλλά υπονομεύουν τη μακροπρόθεσμη παραγωγικότητα και την κοινωνική βιωσιμότητα.
Το ελληνικό παράδειγμα αμφισβητεί την ιδέα ότι η απελευθέρωση των αγορών αυξάνει αυτόματα την αποδοτικότητα, υπογραμμίζοντας την ανάγκη για πολιτικές ενίσχυσης της ζήτησης, της καινοτομίας και της ποιότητας εργασίας, υποστηρίζουν οι ερευνητές.
Οι χαμηλοί μισθοί μειώνουν τα κίνητρα για καινοτομία και τεχνολογική πρόοδo, καταλήγει η μελέτη. Με άλλα λόγια το φάρμακο των μνημονιακών «μεταρρυθμίσεων», κατέληξε φαρμάκι. Παρήγαγε κέρδη και οφέλη για λίγους και όχι για την εργαζόμενη πλειοψηφία. Λειτούργησε ως τροχοπέδη για την παραγωγικότητα, υπονομεύοντας την ανταγωνιστικότητα της ελληνικής οικονομίας – αν δεχθούμε ότι η ανταγωνιστικότητα πρέπει να πρέπει να προκύπτει από μια κούρσα προς τα πάνω και όχι από την εσωτερική υποτίμηση.
Ζητείται ανάπτυξη χωρίς αποκλεισμούς
«Η δύσκολη κατάσταση της Ελλάδας θέτει θεμελιώδη ερωτήματα σχετικά με την καταλληλότητα των τυπικών συνταγών πολιτικής και της θεωρίας που τις υποκινεί. Οι διαρθρωτικές μεταρρυθμίσεις πρέπει να επανεξεταστούν προσεκτικά υπό το πρίσμα των πραγματικών οικονομικών και θεσμικών συνθηκών.
Μια επιτυχημένη πορεία για την Ελλάδα θα απαιτήσει πολιτικές που όχι μόνο θα αποκαταστήσουν τη ζήτηση, αλλά και θα προωθήσουν στρατηγικά τους τομείς υψηλής παραγωγικότητας, θα υποστηρίξουν την τεχνολογική αναβάθμιση και θα εξασφαλίσουν μια ανάπτυξη χωρίς αποκλεισμούς. Χωρίς μια τέτοια στροφή, η «οικονομία των καφέ» κινδυνεύει να μην είναι μια προσωρινή προσαρμογή αλλά μια μακροπρόθεσμη ισορροπία στασιμότητας», προειδοποιούν οι συγγραφείς της μελέτης «The café economy».
