Ο πατρο – Κοσμάς με το πέρασμα του χρόνου αρχίζει να συνειδητοποιεί ότι το έθνος, αν θέλει να λυτρωθεί, πρέπει να ακολουθήσει την πορεία της παιδείας. Αυτή θα μπορούσε να σώσει την Ελλάδα και τους Έλληνες, μιας και έπαιξε πολύ σπουδαίο ρόλο στην ευημερία των λαών, αλλά δεν το είχαν κατανοήσει μέχρι τότε οι υπόδουλοι ομοεθνείς του. Μέσω της παιδείας απέβλεπε πλέον στην εξύψωση του πνευματικού τους επιπέδου και γι’ αυτό ζητούσε τη συνδρομή όλων και προ πάντων των προκρίτων. Σε κάθε χωριό που περνούσε διόριζε τον επίτροπο του σχολείου, τους επιστάτες και βοηθούς του. Παρακινούσε δε τους χριστιανούς κατοίκους κάθε ενορίας να συσσωματώνονται σε αδελφότητες, για να εξασφαλίζουν τους αναγκαίους πόρους και να ενισχύουν τους δεσμούς τους.
Η συνηθισμένη του φράση είναι «να μάθετε όλοι σας γράμματα, δια να καταλαμβάνετε πώς περπατείτε», το κύριο θέμα του κηρύγματός του και η συνηθισμένη κατακλείδα του είναι «ανοίξτε σχολεία». Το Μάρτιο του 1779, κάμνοντας απολογισμό του έργου του, έγραφε στον αδελφό του Χρύσανθο: «Έως τριάκοντα επαρχίας περιήλθον, δέκα σχολεία Ελληνικά εποίησα, διακόσια δια κοινά γράμματα, του Κυρίου συνεργούντος και τον λόγον μου βεβαιούντος δια τινών επακολουθησάντων σημείων» (βλ. Κωστής Λοβέρδος, Ιστορία Κεφαλληνίας, σ. 171 και Φάνης Μιχαλόπουλος, Κοσμάς ο Αιτωλός, σ. 90-91). Και ήταν ανάγκη να φτιάξουν σχολειά, γιατί «αγρίευσε το γένος από την αμάθειαν και εγίναμεν ωσάν θηρία», όπως έλεγε με υψωμένη τη φωνή.
Και στο περιεχόμενο και τα καλέσματα που απηύθυνε στο λαό και τους απλούς ανθρώπους βρήκε πολλούς ακόλουθους, που συγκινήθηκαν τόσο πολύ, που πούλησαν ακόμη και τα κοσμήματα, τα στολίδια και τα πολυτελή φορέματα οι γυναίκες στο Συρράκο και τους Καλαρίτες, ύστερα από ομιλία του το 1777, και με τα χρήματα αυτά βελτίωσαν τα σχολεία τους (βλ. Κ. Κρυστάλλης, Άπαντα, σ. 606-608 για τη δράση του εκεί). Όσο όμως βαθύτερη απήχηση είχε στις λαϊκές μάζες, τόσο μεγαλύτερη αντίδραση συναντούσε από τους πλούσιους και κοτζαμπάσηδες, όπως ήδη έχουμε αναφέρει. Η αντίδραση εναντίον του έγινε σφοδρότερη κατά το τελευταίο έτος της ζωής του, όταν οι εχθροί του πέτυχαν να συμπαρασύρουν μέρος του λαού, που ήταν πλέον διαιρεμένοι στη στάση τους απέναντι του Κοσμά και δεν είχαν τον ίδιο ενθουσιασμό (βλ. Κ. Μέρτζιος, ό.π., σ. 10).
Οι Εβραίοι δεν έχασαν την ευκαιρία και, αφού εξαγόρασαν τον Κουρτ πασά του Μπερατιού με το πρόσχημα ότι ξεσηκώνει τους ραγιάδες εναντίον των Τούρκων, αυτός με τη σειρά του διέταξε και τον συνέλαβαν στο χωριό Κολικόντασι και τον κρέμασαν τον άγιο Κοσμά στις 24 Αυγούστου 1779, στη θέση Μπουγιαλή κοντά στον Άψο ποταμό.
Οι διαπιστώσεις του Ηλία Μηνιάτη (1669-1714 από το Ληξούρι της Κεφαλλονιάς, γνωστός για το τελευταίο του έργο «Διδαχαί», όπου αναβλύζει η αγάπη του προς το Γένος. Το 1704 αναγορεύτηκε ιεροκήρυκας και διδάσκαλος του οικουμενικού θρόνου. Μιλούσε προς το ποίμνιό του με πάθος και απλές εκφράσεις) άλλη μια φορά επαληθεύτηκαν για τα μάτια των φθονερών που βλέπουν καλύτερα, «διατί βλέπουσι και τα μικρότερα πράγματα, διατί βλέπουσι και εκείνα οπού δεν είναι. Ένα μόνο δεν βλέπουσι, το καλόν. Μάλιστα βλέπουσι και τούτο, μα τότε κλαίουσι και σφαλίζουν τα μάτια τους δια να μην βλέπουν». Η επιθετικότητα και ο φθόνος πίστευε ότι πρέπει να καταπιεσθούν, αν θέλουν οι Έλληνες να προκόψουν. Οι διαπιστώσεις του δυστυχώς είναι πάλι επίκαιρες (βλ. Β. Τατάκης, Σκούφος, Μηνιάτης, Βούλγαρις, Θεοτόκης, σ. 14 κ.ε.).
Ο πατρο – Κοσμάς όμως, άφησε πολύ πλούσιο έργο, εθνικό και κοινωνικό. Αναδείχθηκε «πρώτος και μέγας ευεργέτης του έθνους», σύμφωνα με τον αοίδιμο διδάσκαλο Αθ. Ψαλίδα, ο οποίος «εσέβετο τον άγιον Κοσμάν ως τον μέγαν ευργέτην του Έθνους» (βλ. Χριστόφορος Περραιβός, Σύντομος βιογραφία του Ρήγα Φεραίου, σ. 54). Βοήθησε τον λαό μας στην πνευματική του ανάνηψη, προετοίμασε το έδαφος για την πολιτική του ελευθερία στερεώνοντας την πίστη του και πολλαπλασιάζοντας τα σπέρματα της παιδείας του. Ακολουθώντας τη μακροχρόνια βυζαντινή παράδοση εργάστηκε για την αναζωπύρωση της ορθόδοξης πίστης των σκλαβωμένων και παράλληλα για την αφύπνιση της ελληνικής συνείδησής τους.
Το κήρυγμά του ήταν προτροπή για αγάπη και ομόνοια και χάρη στις ομιλίες του σημειώθηκε στασιμότητα στους εξισλαμισμούς στη Δυτική Ελλάδα και την Ήπειρο. Γι’ αυτό και ο πατρο – Κοσμάς πήρε τιμητική θέση δίπλα στον πνευματικό οδηγό του, στον Ευγένιο Βούλγαρη, και υψώθηκε σε οραματιστή της ιδέας για την ελευθερία του ελληνικού λαού. Όραμα που καλλιέργησαν με ζήλο ο Ρήγας Βελεστινλής και ο Αδαμάντιος Κοραής και άρχισε να ροδίζει στον ορίζοντα η αυγή της αναγέννησης και της λευτεριάς του Γένους μας.
Παναγιώτης Γ. Αλεκάκης
Φιλόλογος – Ιστορικός
Δρ Ιστορικού και Αρχαιολογικού Τμήματος Α.Π.Θ.
Διευθυντής 2ου ΓΕΛ Κατερίνης
Ακολουθήστε το 
