Το Μικρόκαστρο είναι χωριό του Κάτω Βοΐου και σε 32 χιλιόμετρα απόσταση από την Κοζάνη. Η παλιά εθνική οδός Κοζάνης-Καστοριάς περνάει από την Ιερά Μονή Κοιμήσεως της Θεοτόκου Μικροκάστρου και στα 500 μέτρα μετά βρίσκουμε το χωριό Μικρόκαστρο.
Από πότε όμως υπάρχει το Μικρόκαστρο; Φαίνεται να έχει ζωή πάνω από 1000 και πλέον χρόνια και μια απόδειξη είναι πως στο παρεκκλήσι του Αγίου Αθανασίου βρέθηκε η επιγραφή «Ενταύθα κείται η κάρα του Νικολάου ιερέως», με χρονολογία 1050 μ.Χ. Άρα η ίδρυση του χωριού είναι σε πολύ παλιά εποχή.
Το βρίσκουμε με τα ονόματα Τσαρούσινον, Τσιρούσινον, Τζερούσινον, Τζηρούσινον, Τσιαρούσινον κλπ. Στον κώδικα της Ζάβορδας αναφέρεται ως Τζερούσινο και στον Ζωσιμά (Νεοφύτου) ως Τζηρούσινον και Τζερούσινο. Σε Μικρόκαστρο μετονομάστηκε το 1927 από το ύψωμα «Καστράκι», στους πρόποδες του οποίου είναι χτισμένο. Δέχονται όμως περισσότερο τη λέξη Τσιαρούσινο και Τσαρούσινο, που σημαίνει κάτι που ανήκει στο βασιλιά, βασιλικό χωριό, βασιλικό σημάδι.
Το «Καστράκι», επί του οποίου υπάρχουν ίχνη αρχαίου φρουρίου, είναι γνωστό από τη μάχη της Σιάτιστας στις 4 Νοεμβρίου 1912. Επί τουρκοκρατίας βρισκόταν στην κυριαρχία του Αλή Πασά και μετά τσιφλίκι Τουρκαλβανών μπέηδων. Στο χωριό δεν υπήρχαν Τούρκοι, οι οποίοι αρκούνταν μόνον στην αποστολή εισπρακτόρων για είσπραξη των φόρων.
Το Μικρόκαστρο έχει συμμετοχή στον Μακεδονικό Αγώνα με τριμελή επιτροπή (1903), υπό του ιερέως Παπαχρίστου, Χριστοδούλου Καραγιάννη, Δήμου Τριανταφύλλου και με αγγελιοφόρους τους Ιωάννη Παπαϊωάννου και Γεώργιο Γκαραγκούνη.
Σε έκθεση του υποδιοικητή της Υποδιοίκησης Ανασελίτσης Γ. Χαρισίου, για τους οικισμούς της Ανασελίτσης το 1922, διαβάζουμε: «Το Τσιρούσινον είναι μικρόν χωρίον κείμενον εις αρκετά ωραίαν τοποθεσίαν εις τας υπωρείας του όρους Σιατίστης. Οι κάτοικοι πάντες Ελληνόφωνοι Ορθόδοξοι Χριστιανοί ανέρχονται εις 300 περίπου ψυχάς. Οι κάτοικοι δεν έχουν την καλήν εκείνην μόρφωσιν, ήτις χαρακτηρίζει όλα τα άλλα χωρία της Ανασελίτσης και τούτο διότι οι κάτοικοι αυτού κολλήγοι όντες υπό βέηδες τρομερούς επί Τουρκοκρατίας, δεν εξενητεύθησαν όπως εκείνοι και δεν απεκόμισαν εν τη πατρίδι αυτών στοιχεία πολιτισμού. Εν τω χωρίω υπάρχει σχολείον αρκετά καλόν μονότακτον εν ω φοιτώσι μαθηταί και μαθήτριαι περί τους 30.
Υπάρχει εις ναός κατά την άκραν του χωρίου παλαιότατος, όστις στενότατος ων εμηκύνθη κατ’ αυτάς δαπάναις και αφιερώμασι των κατοίκων. Εκκλησιάζονται οι κάτοικοι εν τω ναώ τούτω μόνον εν καιρώ χειμώνος και κατά τας εορτάς καθ’ ας αι ιεροτελεστίαι γίνονται νύκτωρ. Καθ’ όλας τας Κυριακάς και εορτάς εκκλησιάζονται εις τον δεκάλεπτον απέχοντα από του χωρίου ναόν της Ιεράς Μονής της Παναγίας, περί ης ιδιαιτέρως γεννήσετε εν τη παρούση λόγος. Αυτός δε ο επ’ ονόματι Παναγίας τιμώμενος ναός θεωρείται και υπό των κατοίκων καθολικός της κοινότητος ναός…».
Άρα το χωριό Τσιρούσινον ήταν – μετά τον Αλή Πασά – τσιφλίκι μπέηδων και ο ναός της Παναγίας ήταν «καθολικός της κοινότητας ναός». Πότε όμως ιδρύθηκε η Ι. Μονή της Παναγίας; Ιδρυτικά έγγραφα δεν υπάρχουν. Ούτε φιρμάνια, ούτε άλλα έγγραφα για επισκευές. Όσοι έγραψαν για την Ι.Μ.Π.Μ. επηρεάζονται από την ανίδρυση 1753 και επιμένουν στο 1700 περίπου. Ο Αν. Ζ. Μπέλλος επιμένει στο 1450 περίπου, συνδυάζοντας τα γεγονότα της Δυτικο-Μακεδονικής Επανάστασης του 1444-1449.
Αναφέρει ο Αν. Μπέλλος ακόμη, πως με την άλωση της Θεσσαλονίκης το 1330 από τους Τούρκους, πλημμύρισε ο τόπος από φυγάδες Θεσσαλονικείς και μετοικήσαντες Βλάχους, ίδρυσαν το μοναστήρι δε καλόγεροι του Βυζαντινού Μοναστηρίου Θεσσαλονίκης που είχε καθολικό την Παναγία Χαλκέων. Πρώτα τοποθετήθηκε η εικόνα της Οδηγήτριας και αργότερα (1603) η εικόνα της Ελεούσας. Το 1493 όλο το Μοναστηριακό συγκρότημα και ο ναός επισκευάστηκαν, συμπληρώθηκαν.
Με το φιρμάνι του 1540 απαγορεύτηκαν η ίδρυση, ανίδρυση, επισκευές ναών και ιερών μονών, οπότε και η ΙΜΠΜ καταργήθηκε και μαράζωσε!
Με την ευμάρεια των αρχών του 18ου αιώνα και την ανάπτυξη των Δυτικομακεδονικών καραβανίων στην κοιλάδα του άνω Αλιάκμονα, ανιδρύθηκε η ΙΜΠΜ το 1753 ως Επισκοπή και ανακόπτει το ρεύμα του εξισλαμισμού των Βαλαάδων. Από τότε διαμορφώθηκε και το καθολικό, όπως είναι σήμερα και δημιουργήθηκε η κρυψώνα κάτω από το γυναικωνίτη.
Από το 1782 έχουμε τη συντεχνία – εσνάφι – των Μπαχτσεβάνηδων, που τιμούν τον Άγιο Τρύφωνα και τα τσελιγκάτα ξαναζωντάνεψαν το πανηγύρι του 15Αύγουστου.
Όσοι ασχολήθηκαν με την ιστορία του Μοναστηριού διαπίστωσαν επιδιορθώσεις δαπέδων και τοίχων, αλλά και τέφρα, που σημαίνει πως κατά καιρούς πυρπολήθηκε.
Η ιστορία της ΙΜΠΜ δεν είναι στο σύνολό της γνωστή, αλλά σίγουρα υπήρξε ως αναμμένο καντήλι της περιοχής, καταφύγιο της Ορθοδοξίας και της Ελληνικής ψυχής!
Στην 10ετία 1950 λειτούργησαν πέριξ της ΙΜΠΜ γηροκομείο, ορφανοτροφείο, πρεβαντόριο-νοσοκομείο για τη θεραπεία ασθενικών παιδιών της Δ. Μακεδονίας, γεωργική σχολή του Βασιλικού Εθνικού Ιδρύματος (εγκαινιάσθηκε από τον βασιλιά Παύλο το 1954). Είχε επίσης και δημοτικό σχολείο. Τα ιδρύματα αυτά δείχνουν και τον κοινωνικό ρόλο της ΙΣήμερα βέβαια η ΙΜΠΜ δεν θυμίζει σε τίποτα το παλιό Μοναστήρι. Κανένα από τα ιδρύματα κοινωνικής προσφοράς που υπήρχαν δεν υφίσταται, αλλά και η εξωτερική όψη της Ι.Μ. έχει αλλάξει. Υπάρχει βέβαια το πανηγύρι στις 15 Αυγούστου, αλλά κι αυτό διαφορετικό. Έρχονται όμως την ημέρα του 15Αύγουστου οι καβαλάρηδες από τη Σιάτιστα με τις κόκκινες βελέντζες στη σέλα. Το έθιμο αυτό έχει ιστορική σημασία. Στα χρόνια της Τουρκοκρατίας οι Έλληνες είχαν την ημέρα αυτή το δικαίωμα του «ελευθέρως θρησκεύεσθαι». Γι αυτό πηγαίνανε στην Παναγιά απ’ όλη την περιοχή, για να ευχαριστήσουν την Υπέρμαχο Στρατηγό, που με τη δύναμή της έδινε το δικαίωμα σ’ αυτούς να ζουν και να χαίρονται έστω και μια ημέρα σαν ελεύθεροι άνθρωποι. Από τότε έμεινε η παράδοση, με τα τραγούδια, τη χαρά, τις κόκκινες βελέντζες.
Η ΙΜΠΜ είναι ένα διατηρητέο μνημείο. Οι διορθώσεις-συμπληρώσεις σε πολλά ωφέλησαν, αλλά κάπου έβλαψαν. Σε πολλά σημεία αλλοιώθηκε η αρχική αρχιτεκτονική και ιστορική άποψη, με δεδομένο πως με την αριθ. 24946/26-8-67 απόφαση, η ΙΜΠΜ χαρακτηρίστηκε «διατηρητέο μνημείο». Κάπου όμως οι αλλαγές κάτι χάλασαν.
Η εξωτερική εμφάνιση π.χ. δεν έχει πλέον καμία σχέση με το παλιό Μοναστήρι. Η βαριά ξύλινη πόρτα στην είσοδο δεν υπάρχει. Για να μπεις τότε στην εκκλησία κατέβαινες 7-8 σκαλοπάτια. Τώρα έχει κατεβεί το δάπεδο χαμηλά και δεν υπάρχουν σκαλοπάτια! Υπήρχαν δεξιά και αριστερά της εισόδου μαρμάρινες πλάκες με το ιστορικό της ΙΜΠΜ και τις ανακαινίσεις αυτής. Τώρα δεν υπάρχουν. Μήπως ο δεσπότης Σισανίου και Σιατίστης πρέπει να το ξαναδεί, γιατί πρόκειται για διατηρητέο μνημείο;
Αν ρωτούσαμε και για το ρόλο της πολεοδομίας; Για το ρόλο της Εφορίας Βυζαντινών Αρχαιοτήτων;
Φυσικά όμως και δεν μπορούμε να αγνοήσουμε το θετικό ρόλο των καλογριών σε πολλά ζητήματα, αλλά αναφερόμαστε στις παρεμβάσεις που ενοχλούν και δημιουργούν εύλογες απορίες. Γιατί να αλλάξει η όψη της ΙΜΠΜ και είναι πλέον σαν να βλέπουμε κάτι εντελώς νέο; Πού είναι το διατηρητέο μνημείο τόσων αιώνων;
Διαμαντής Θ. Βαχτσιαβάνος
Ακολουθήστε το 
