Πολλοί πιθανόν να μεγέθυναν και να υπερέβαλλαν για το γεγονός του μαρτυρίου.
Διαμαντής Θ. Βαχτσιαβάνος
Υπάρχει όμως μια μαρτυρία που δεν επιδέχεται αμφισβήτησης. Είναι του ακαδημαϊκού Γ. Μυλωνά, ο οποίος στην έκτακτη συνεδρίαση της Ακαδημίας Αθηνών στις 14 Δεκεμβρίου 1982, με την ευκαιρία της συμπληρώσεως 60 χρόνων από την καταστροφή της Σμύρνης, περιγράφει το μαρτύριο και την θανάτωση του Μητροπολίτη Σμύρνης Χρυσοστόμου.
Ο Γ. Μυλωνάς ήταν από τη Σμύρνη και γνώρισε τον Χρυσόστομο από την πρώτη ημέρα που έφθασε στην Ιωνία, μέχρι τις τελευταίες του ώρες.
«Θα μου επιτρέψετε να τελειώσω την ομιλία μου με μία προσωπική μαρτυρία, που για πρώτη φορά εξομολογούμαι.
Κατά τις τελευταίες ημέρες του Σεπτεμβρίου 1922, μια ομάδα φοιτητών του Internatiol college της Σμύρνης και εγώ, βρεθήκαμε φυλακισμένοι σε απαίσιο υπόγειο, σ’ ένα από τα μπουντρούμια του Διοικητηρίου της Σμύρνης. Σ’ αυτό ήταν ασφυκτικά στριμωγμένοι Έλληνες Χριστιανοί αιχμάλωτοι, μάλλον άνθρωποι προορισμένοι για θάνατο.
Τις βραδινές ώρες φύλακες με επικεφαλής Τουρκοκρήτα, παρελάμβαναν θύματα που τυφεκίζονταν. Στις 5 το απόγευμα της τελευταίας ημέρας του θλιβερού Σεπτεμβρίου, ο Τουρκοκρής εκείνος με διέταξε να τον ακολουθήσω στην αυλή. «Είσαι δάσκαλος;», με ρωτά. «Αυτή την τιμή είχα», του απαντώ. «Και οι άλλοι που ήσαν μαζί σου είναι φοιτητές;». Ναι, του λέγω. «Γρήγορα μάζεψέ τους και φέρε τους εδώ». «Ελάτε μαζί μου έξω», λέγω στους συντρόφους μου. «Φαίνεται πως ήρθε η ώρα μας. Εμπρός με θάρρος».
Ποια ήταν η έκπληξή μας όταν ακούσαμε τον Τουρκο-Κρητικό να λέει «δεν θα σας σκοτώσω, θα σας σώσω. Απόψε θα θανατωθούν όλοι όσοι είναι στο μπουντρούμι, γιατί έφεραν και άλλους και δεν έχουμε χώρο να τους στοιβάξουμε. Θα σας σώσω σήμερα, γιατί αυτό θα με βοηθήσει να λησμονήσω μια τρομερή σκηνή που αντίκρισαν τα μάτια μου, σκηνή στην οποία έλαβα μέρος». Και συνέχισε: «Παρακολούθησα το χάλασμα του Δεσπότη σας. Ήμουν μ’ εκείνους που τον τύφλωσαν, που του ’βγαζαν τα μάτια και αιμόφυρτο τον έσυραν από τα γένια και τα μαλλιά στα σοκάκια του τουρκομαχαλά, τον ξυλοκοπούσαν, τον έβριζαν και τον πετσόκοβαν. Βαθειά εντύπωση μου έκανε και αξέχαστη παραμένει η στάση του. Στα μαρτύρια που τον υπέβαλλαν δεν απάντησε με φωνές, με παρακλήσεις, με κατάρες. Το πρόσωπό του το κατάχλωμο, το σκεπασμένο με το αίμα των ματιών του, το είχε στραμμένο προς τον ουρανό και διαρκώς κάτι ψιθύριζε που δεν ακουγόταν. «Ξέρεις εσύ δάσκαλε, τί έλεγε;». «Ναι ξέρω» του απάντησα. «Έλεγε Πάτερ Άγιε, άφες αυτοίς, ου γαρ οίδασι τι ποιούσι»!
Από καιρού σε καιρό, όταν μπορούσε, ύψωνε κάπως το δεξί του χέρι και ευλογούσε τους βασανιστές του. Κάποιος πατριώτης μου αναγνωρίζει την χειρονομία της ευλογίας, μανιάζει και με το τρομερό μαχαίρι του κόβει και τα δυο χέρια του Δεσπότη. Εκείνος σωριάστηκε στη ματωμένη γη με στεναγμό που φαινόταν πως ήταν μάλλον στεναγμός ανακουφίσεως, παρά πόνου. Τόσο τον λυπήθηκα τότε, που με δυο σφαίρες στο κεφάλι τον αποτελείωσα. Αυτή είναι η ιστορία μου. Τώρα που σας την είπα, ελπίζω να ησυχάσω. Γι’ αυτό σας χάρισα τη ζωή».
«Και πού τον έθαψαν;», ρώτησα με αγωνία. «Κανείς δεν ξέρει πού έριξαν το κομματιασμένο του κορμί;». Ο ίδιος Τουρκοκρητικός πολύ αργότερα, επανέλαβε την περιγραφή αυτή σε Έλληνα ιεράρχη που είχε επισκεφθεί τη Σμύρνη.
Υπάρχει όμως και το ερώτημα: Γιατί οι Τούρκοι θανάτωσαν και μάλιστα με τρόπο φρικιαστικό τον Χρυσόστομο, μολονότι ήξεραν πως επρόκειτο για την εκδικητικότητα του Νουρεντίν και στη θηριωδία του τουρκικού όχλου.
Επρόκειτο για πολιτική πράξη και ήταν καλά προσχεδιασμένη που σε καμιά περίπτωση δεν θα εγκατέλειπε την Αν. Θράκη, που θα είχε άλλη τροπή στο προσφυγικό ζήτημα, που δεν θα επέτρεπε να παγιωθεί ως πολιτική νοοτροπία η αντίληψη περί «χαμένων πατρίδων». Σκότωσαν τον άνθρωπο που δεν θα επέτρεπε το νέο διχασμό και ίσως να μη φτάναμε σε κάποια χρόνια και στον εμφύλιο.
Η Τουρκία, όπως πάντα, δεν σχεδιάζει, προσχεδιάζει. Όπως σημειώνει και ο Γάλλος Ρενέ Πυώ «η εκτέλεση του Χρυσοστόμου ήταν προαποφασισμένη». Οι Τούρκοι δεν φοβόταν κανέναν Έλληνα πολιτικό ή στρατιωτικό. Φοβόταν τον Χρυσόστομο. Σκότωσαν τον άνδρα και τον έκαναν ιδέα. Σκότωσαν τον Χρυσόστομο, γιατί στο πρόσωπό του έβλεπαν τον άνθρωπο που στην επαύριον της καταστροφής, θα γινόταν ο νέος πολιτικός και παράλληλα θρησκευτικός ηγέτης του Ελληνισμού.
Ο Χρυσόστομος υπάρχει ακόμα σαν ιδέα. Όχι «Χαμένες Πατρίδες», αλλά «Αλύτρωτες Πατρίδες». Φτάνει αυτή την ιδέα να την κρατήσουμε ζωντανή στην ψυχή μας!
Πηγή: «Η ΜΙΚΡΑΣΙΑΤΙΚΗ ΕΚΣΤΡΑΤΕΙΑ (1919-1922) – ΑΠΟ ΤΟ ΕΠΟΣ ΣΤΗΝ ΤΡΑΓΩΔΙΑ». (Σαράντος Ι. Καργάκος)
Ακολουθήστε το 
