Προέδρος της Alliance française του Παρισιού, πρώην γενικός εντεταλμένος για τη γαλλική γλώσσα στο Υπουργείο Εξωτερικών της Γαλλίας και επιμελητής του επιστημονικού σχεδιασμού της μόνιμης έκθεσης της Cité internationale de la langue française, του κέντρου για τη γαλλική γλώσσα που εγκαινίασε μόλις πέρσι ο Γάλλος πρόεδρος Εμανουέλ Μακρόν στο κάστρο Βιλ-Κοτερέ (Château de Villers-Cotterêts), ο Νορτ βλέπει τη γλώσσα όχι ως ουδέτερο εργαλείο επικοινωνίας, αλλά ως πεδίο φαντασίας, ταυτότητας και πολιτικής βούλησης.
Σε μια εφ’ όλης της ύλης συνέντευξή του στο ΑΠΕ-ΜΠΕ, στο περιθώριο της 21ης Διεθνούς Έκθεσης Βιβλίου Θεσσαλονίκης, όπου συμμετείχε σε εκδηλώσεις του Γαλλικού Ινστιτούτου Θεσσαλονίκης, ο Νορτ μιλά για τον συμβολισμό του Château de Villers-Cotterêts, τη δυναμική των γλωσσικών ανταλλαγών, τις απειλές που συνεπάγεται η ψηφιακή εποχή και τη δύναμη της μετάφρασης -ή μάλλον, την αδυναμία της.
Από την πολιτιστική διπλωματία στη γλωσσική πολιτική
Στην καρδιά της συζήτησης βρέθηκε το κάστρο Βιλ-Κοτερέ, ένα αναγεννησιακό κάστρο «που καταλαμβάνει μια πολύ σημαντική θέση στη συλλογική πολιτισμική φαντασία των Γάλλων», όπως το θέτει ο Νορτ. Εκεί, το 1539, ο βασιλιάς Φραγκίσκος Α΄ υπέγραψε το Διάταγμα του Villers-Cotterêts, καθιστώντας τα γαλλικά την επίσημη γλώσσα διοίκησης του βασιλείου -μια θεμελιώδης στιγμή για τη γαλλική γλώσσα.
«Το κάστρο ήταν ένας τόπος χαράς για τον βασιλιά. Ήταν ένας τόπος που αγαπούσαν πολύ», εξηγεί. Μετά την παραμέληση και τη μετατροπή του σε γηροκομείο τον 20ό αιώνα, το κάστρο αφέθηκε στη φθορά -μέχρι το 2017, όταν ο Εμανουέλ Μακρόν δεσμεύτηκε να το αποκαταστήσει. «Αποφάσισε να αφιερώσει το κάστρο στη γαλλική γλώσσα, γιατί εδώ έγινε η γαλλική η επίσημη γλώσσα της Γαλλίας». Έτσι γεννήθηκε η Cité Internationale de la Langue Française, που στεγάζεται πλέον στους ανακαινισμένους χώρους του. «Υπάρχει μια μόνιμη έκθεση για τη γαλλική γλώσσα, της οποίας επιμελητής είμαι εγώ», λέει ο Νορτ.
Η ενασχόληση του Νορτ με το κάστρο και την έκθεση δεν είναι τυχαία. Η καριέρα του διατρέχει τη διπλωματία, την πολιτιστική πολιτική και την ακαδημαϊκή έρευνα. «Έκανα διπλωματική καριέρα, αλλά στον τομέα του πολιτισμού», εξηγεί. «Είμαι ειδικός, αν μπορεί κανείς να θεωρηθεί ειδικός σε κάτι, στην πολιτιστική διπλωματία». Στη συνέχεια, ασχολήθηκε με τη γλωσσική πολιτική, ηγούμενος της στρατηγικής για τη γαλλική γλώσσα επί μία δεκαετία. Με σπουδές στην περίφημη École Normale Supérieure, οι διανοητικές του βάσεις είναι βαθιές. Οι εμπειρίες αυτές τον οδήγησαν στην ηγεσία ενός από τα πιο φιλόδοξα πολιτιστικά εγχειρήματα της σύγχρονης Γαλλίας.
Οι προκλήσεις της γλωσσικής ποικιλομορφίας
Στην εποχή της παγκοσμιοποίησης, οι γλώσσες αλληλεπιδρούν συνεχώς. «Όλες οι γλώσσες βρίσκονται σε επαφή με όλες τις γλώσσες», λέει ο Νορτ. «Τα γαλλικά έχουν δανειστεί από τα αραβικά, τα αγγλικά, τα ισπανικά… και τα γαλλικά έχουν με τη σειρά τους δώσει πολλές λέξεις στον κόσμο».
Ωστόσο, αυτή η ανταλλαγή δεν είναι χωρίς κινδύνους. «Αυτό που δεν γνωρίζουμε είναι τι συμβαίνει όταν όλες οι γλώσσες συναντούν όλες τις άλλες γλώσσες», παρατηρεί. Ο κίνδυνος, όπως τονίζει, έγκειται στην ανισορροπία: «Μια κυρίαρχη γλώσσα γίνεται κυρίαρχη παντού… τα αγγλικά ως παγκόσμια γλώσσα». Το αποτέλεσμα; «Οι ισχυρές γλώσσες τείνουν να συνθλίβουν τις αδύναμες».
Γι’ αυτό, για τον Νορτ, η γλωσσική πολιτική δεν αφορά μόνο την προστασία των γαλλικών, αλλά την προστασία όλων των γλωσσών από την εξαφάνιση κάτω από την πολιτισμική και οικονομική ηγεμονία.
Παρά την κυριαρχία των αγγλικών, τα γαλλικά εξακολουθούν να έχουν μια μοναδική θέση. «Έχουν ένα ιδιαίτερο πλεονέκτημα -είναι μια παγκόσμια γλώσσα», επισημαίνει, που μιλιέται στην Αφρική, την Καραϊβική, τη Βόρεια Αμερική και αλλού. «Αυτό δίνει στα γαλλικά μια πολύ ισχυρή θέση στον κόσμο, κάτι που τα βοηθά να αντιστέκονται στα αγγλικά».
Όταν ερωτάται πώς επιβιώνει μια γλώσσα, ο Νορτ απαριθμεί τέσσερις βασικές προϋποθέσεις: αποδοτικότητα (να μπορεί να εκφράσει τη σύγχρονη πραγματικότητα), λειτουργικότητα (να είναι χρήσιμη στην καθημερινότητα), λογοτεχνική διάσταση (ικανότητα να φιλοξενεί δημιουργία) και πολιτική βούληση. «Αν δεν υπάρχει γλωσσική πολιτική, θα επικρατήσει η ισχυρότερη γλώσσα», τονίζει.
Η Γαλλία φημίζεται για τον συγκεντρωτισμό της ως προς τη γλωσσική της ταυτότητα, αλλά ο Νορτ μας υπενθυμίζει ότι «η Γαλλία διαθέτει την πλουσιότερη γλωσσική κληρονομιά στην Ευρώπη». Με πάνω από 50 περιφερειακές γλώσσες και περισσότερες από 70 αν συνυπολογιστούν τα υπερπόντια εδάφη, η Γαλλία είναι ένα μωσαϊκό γλωσσών -βρετονικά, κορσικανικά, αλσατικά, κρεολικά και πολλές άλλες.
Ωστόσο, αυτές οι γλώσσες «απειλούνται», προειδοποιεί, «όχι γιατί είναι κακές, αλλά γιατί είναι αδύναμες». Η απόδοσή τους «σε λειτουργική μορφή» είναι αναγκαία για την επιβίωσή τους -ένα έργο που απαιτεί όχι μόνο καλή θέληση, αλλά και οργανωμένη δημόσια πολιτική.
Στη διάρκεια της συνέντευξης, ο Νορτ στοχάζεται ακόμη πάνω στη πολιτισμική διάσταση της γλώσσας. «Οι γλώσσες είναι πολιτισμικά προϊόντα», λέει. «Η τέλεια μετάφραση είναι αδύνατη». Για να το δείξει, συγκρίνει τη φράση στα αγγλικά “ I swam across the river” (Κολύμπησα απέναντι στο ποτάμι) με τη γαλλική “ J’ai traversé la rivière à la nage” (Διέσχισα κολυμπώντας το ποτάμι). Και οι δύο περιγράφουν το ίδιο γεγονός, αλλά στα γαλλικά η έμφαση είναι στη διάσχιση· στα αγγλικά, στην κολύμβηση. «Τα γαλλικά είναι πιο αφηρημένα. Τα αγγλικά πιο συγκεκριμένα». Αυτές οι λεπτές διαφορές αντανακλούν βαθύτερες πολιτισμικές νοοτροπίες, σημειώνει.
Το δίκοπο μαχαίρι των ψηφιακών μέσων
Ο ψηφιακός κόσμος, εξηγεί ο Νορτ, μπορεί είτε να διατηρήσει τις γλώσσες είτε να συμβάλει στη διάβρωσή τους. «Είναι πολύ σημαντικό οι γλώσσες να είναι παρούσες στο ψηφιακό πεδίο», λέει. Τα γαλλικά καταλαμβάνουν την πέμπτη θέση στη Wikipedia, ένδειξη της ανθεκτικότητάς τους. Όμως, προειδοποιεί: «Η ψηφιακή τεχνολογία είναι ταυτόχρονα κίνδυνος και πλεονέκτημα».
Καθώς οι περισσότερες τεχνολογικές καινοτομίες προέρχονται από αγγλόφωνες περιοχές -«οι περισσότερες εφευρέσεις προέρχονται από τη δυτική ακτή της Αμερικής»- η ορολογία του ψηφιακού κόσμου είναι συντριπτικά στα αγγλικά. «Αυτές οι λέξεις τείνουν να αντικαθιστούν τις δικές μας. Είναι σαν ένα είδος ψαριού που τρώει τα άλλα στο ενυδρείο».
Ωστόσο, υποστηρίζει την ανάγκη για ισορροπία: «Αυτό δεν σημαίνει ότι δεν πρέπει να δανειζόμαστε λέξεις. Τα γαλλικά έχουν δανειστεί τεράστιο αριθμό λέξεων από τα ελληνικά, για παράδειγμα». Αυτό που έχει σημασία είναι να ενσωματώνονται οι δανεισμένες λέξεις και όχι να εκτοπίζουν τις εγχώριες.
Ένα τελευταίο σημείωμα – για τη φιλία και τα ελληνικά
Ο Νορτ κλείνει τη συνέντευξή του με έναν συγκινητικό φόρο τιμής στον εκλιπόντα φίλο του, τον Ελληνογάλλο συγγραφέα Βασίλη Αλεξάκη. «Έγραψε ένα ολόκληρο βιβλίο για αυτό το θέμα -τη μείξη των γλωσσών. Έγραψε επίσης τη Μητρική Γλώσσα. Έδειξε πόσο πολλά έχουν δανειστεί τα γαλλικά από τα ελληνικά».
Πράγματι, για τον Νορτ, η γλώσσα δεν είναι ποτέ στατική. Εξελίσσεται, απορροφά, αντανακλά τον κόσμο γύρω της. Αλλά πρέπει να προστατεύεται, να καλλιεργείται και να της δίνεται χώρος να αναπτυχθεί. Το μήνυμά του είναι ξεκάθαρο:
«Το να διαφυλάσσεις μια γλώσσα είναι σαν να διαφυλάσσεις έναν ολόκληρο τρόπο θέασης του κόσμου».
Σοφία Παπαδοπούλου
